5 LĨNH VỰC CHÍNH TRONG SỰ PHÁT TRIỂN CỦA TRẺ: NHỮNG ĐIỀU BẠN NÊN BIẾT

Chứng kiến quá trình phát triển của con là một điều tuyệt vời và đáng kinh ngạc. Thật thú vị khi lần đầu tiên con cầm lấy một món đồ chơi, lần đầu tiên con nói, và bước những bước đi đầu tiên. Tuy nhiên, sự thú vị có thể sẽ giảm đi khi lần đầu tiên con đánh lại cha mẹ hoặc một  đứa trẻ khác. Sự phát triển của trẻ, nghĩa là sự phát triển cả về tinh thần, tình cảm, cũng như thể chất, luôn luôn diễn ra. Hiểu càng nhiều về những gì bé đang trải qua, cũng như nhu cầu của con là gì, thì bạn sẽ được trang bị tốt hơn trong vai trò cha mẹ để hỗ trợ trẻ trong hành trình này, và cùng nhau tận hưởng quãng thời gian đặc biệt này.

Chúng tôi liệt kê năm lĩnh vực phát triển chính của trẻ cùng với một số ví dụ về các hoạt động  có thể đáp ứng nhu cầu của trẻ ở từng giai đoạn khác nhau:

🌻 Phát triển nhận thức

Đây là sự phát triển khả năng cũng như kiến thức của trẻ để hiểu được môi trường xung quanh. Bao gồm khả năng học hỏi, suy nghĩ, cảm nhận, khám phá, ra quyết định, và giải quyết vấn đề cùng nhiều điều khác. Với một em bé nhỏ, mọi thứ đều là mới mẻ với con. Khi trẻ khám phá thế giới của mình và trải qua nhiều cung bậc cảm xúc, các loại trải nghiệm, và hoàn cảnh khác nhau, não của trẻ liên tục xử lý thông tin mới (cái gì, ở đâu, như thế nào, và tại sao) và phát triển tư duy nhận thức.

Là cha mẹ, điều quan trọng là bạn tham gia vào những tương tác có chất lượng với con hàng ngày để nuôi dưỡng sự phát triển nhận thức. Một số hoạt động ví dụ:

• Đọc sách cho con. Việc đọc sách hàng ngày kể từ lúc trẻ sinh ra giúp con phát triển kỹ năng ngôn ngữ - đầu tiên là nói, sau đó là đọc và viết.

• Cho con các lựa chọn khác nhau và cho con chọn. Bạn có thể chuẩn bị tại nhà Kệ và Kệ sách Montessori, sau đó để con tự chọn cuốn sách nào con thấy thú vị/ đồ chơi nào con muốn chơi cùng, bé có thể lấy xuống để dùng và trả về chỗ cũ khi dùng xong. Nếu có thể, bạn nên thiết lập một môi trường Montessori tại nhà cho bé con nhà mình (Bạn có thể đọc bài viết khác để có thêm thông tin: 5 điều cơ bản khi áp dụng Montessori tại nhà, và Các bước đầu tiên để sắp xếp không gian Montessori tại nhà).

• Quan sát xem con đang hứng thú với điều gì, sau đó mở rộng cơ hội học hỏi của con dựa trên những gì quan sát được - hay nói cách khác chính là Đi theo trẻ. Ví dụ, nếu bé thể hiện sự thích thú với tranh vẽ, bạn có thể mang con đến viện bảo tàng mỹ thuật. Hoặc sau khi cho con xem sách về thực vật và động vật, bạn có thể dẫn con đến Thảo cầm viên Sài Gòn. Có rất nhiều địa điểm ở HCM bạn có thể dẫn bé đến tham quan và có những bài học thực tế với trải nghiệm quý giá.

• Trẻ em luôn luôn có vô vàn các câu hỏi về thế giới này. Với các câu hỏi “Tại sao” của con, bạn nên đưa ra câu trả lời đồng thời cũng khuyến khích con khám phá: hãy để con tìm ra điều gì đó hoặc đưa ra câu trả lời trước, sau đó bạn có thể giải thích và đưa ra kết luận. Hướng dẫn con bằng cách đưa ra những câu hỏi khác mà bạn có thể cùng con suy ngẫm: “Đó là một câu hỏi hay, mẹ cũng thắc mắc làm sao máy bay có thể bay được, giờ mình cùng tìm hiểu nha!”

• Cho phép con thử nghiệm nhiều cách tiếp cận khách nhau để giải quyết vấn đề. Bằng cách này, trẻ em phát triển sự sáng tạo và tính linh hoạt cũng như tư duy logic.

🌻 Phát triển cảm xúc

Đây là lúc con bạn bắt đầu có nhận thức về bản thân hơn, bộc lộ cũng như quản lý cảm xúc của mình một cách hợp lý. Dưới đây là một số hoạt động khuyến khích sự phát triển này ở trẻ. Một số hoạt động ví dụ:

• Gọi tên cảm giác của con cũng như của bạn thường xuyên nhất có thể, nhưng đặc biệt hơn là khoảng thời gian bé đang gặp khó khăn. Nếu trẻ đang thất vọng và phản ứng bằng cách khóc thét lên thì sẽ rất hữu ích nếu bạn cùng con vượt qua khoảnh khắc này bằng cách đoán xem con đang cảm thấy như thế nào và điều gì có thể khiến con như vậy. Đừng hỏi “tại sao con lại tức giận?”, vì rất có thể con không biết hoặc chưa biết cách diễn đạt. Thay vào đó, hãy tiếp cận huống như một người trợ giúp con. “Ba/ Mẹ thấy con đang la hét và dậm chân, có vẻ như con đang tức giận, có phải con giận vì con muốn là người đi ra mở cửa trước không?”

• Giúp trẻ quản lý cảm xúc và kiểm soát hành vi/ hành động của con. Ví dụ, một lần con gái tôi đập vào vai của một bạn gái. Tôi đã khẳng định lại với bé rằng mình nếu mình phấn khích, mình không đánh người khác, thay vào đó mình có thể đập tay cùng nhau (high-five). Trẻ nhỏ thường hành động một cách bốc đồng và trong thời điểm đó, con cần sự hỗ trợ của chúng ta, chứ không phải là khiển trách. Việc một em bé bất ngờ tấn công và đánh người khác có thể cũng là một hành động hoàn toàn bất ngờ với chính bản thân con trong khoảnh khắc con xấu hổ. Là cha mẹ, chúng ta có thể sử dụng khoảnh khắc này để thể hiện sự tử tế, sự hiểu biết và làm mẫu cho con cách xử lý cảm xúc và hành động trong những trường hợp như vậy.

🌻 Phát triển xã hội

Đây là lúc bé con bắt đầu có khả năng tương tác và hình thành mối quan hệ với những người khác.

• Cho con cơ hội vui chơi cùng những em bé khác, ví dụ dẫn con tới khu vui chơi. Bạn nên cho phép con chơi cùng và tương tác với những đứa trẻ khác theo ý muốn và tốc độ của riêng con mà không can thiệp vào (đương nhiên phải nằm trong mức độ bạn thấy thoải mái và ổn). Dĩ nhiên, nếu có vấn đề gì liên quan đến tính an toàn thì cần phụ huynh can thiệp.

• Gặp bạn bè và tạo nên những trải nghiệm ý nghĩa. Kinh nghiệm cá nhân: một người bạn của con gái tôi đi cùng mẹ bé tới nhà chơi tôi vào cuối tuần; sau khi chơi cùng nhau, các con leo lên Tháp học tập và cùng nhau chuẩn bị món ăn nào đó, ví dụ như Salad trứng. Thông qua việc chơi và làm việc cùng nhau, cả hai con đều học được cách tương tác với người khác, hỗ trợ lẫn nhau, và chia sẻ bữa ăn.

• Nếu phát sinh một tình huống khó khăn giữa con bạn với một đứa trẻ khác, bạn có thể đưa ra sự trợ giúp và  hướng dẫn, làm mẫu hoặc thuật lại tình huống đó. Một tình huống điển hình mà tất cả chúng ta đã từng giải quyết: Con bạn nhìn thấy một món đồ chơi ở khu vui chơi và chạy đến lấy nó, vào lúc con bạn đang cầm nó thì chủ của món đồ chơi đó chạy đến giật lại và tuyên bố ‘Nó là của tớ!’. Thay vì thuyết phục chủ món đồ chơi chia sẻ, chúng ta có thể giúp con mình hiểu rõ tình hình. Bạn có thể nói điều gì đó như: "Chà, đó phải là một món đồ chơi thực sự đặc biệt, nếu con muốn sử dụng đồ của người khác, chúng ta nên hỏi trước, giờ con đưa tay ra và hỏi 'tớ có thể sử dụng nó không', bạn ấy có thể trả lời 'Có' hoặc “Không”. Tiếp tục kể lại tình huống đang diễn ra với con, nếu món đồ đó không được chìa ra, hãy bình tĩnh giải thích cho con rằng, “Bạn ấy chưa sẵn sàng để luân phiên chơi trò chơi này. Hãy tìm một trò khác để chơi nha, có thể lát nữa mình sẽ hỏi bạn xem có sẵn sàng để thay phiên nhau chơi không.”

Ghi chú: Trong Montessori, chúng ta dùng thuật ngữ “luân phiên” (take turns) thay vì “chia sẻ” (share) vì chúng ta không mong đợi trẻ em sẽ cho đi món đồ của con và thay vào đó, con có thể chơi đồ chơi, và sau đó tới lượt bạn khác chơi nếu như con muốn. Chúng ta không kỳ vọng bé sẽ thực hiện “thay phiên nhau” nếu như con không muốn. Chúng ta tôn trọng rằng các bé có thể muốn giữ những món đồ chơi đặc biệt cho riêng mình và sẽ thực hiện “thay phiên nhau” khi các con đã sẵn sàng.

🌻 Phát triển ngôn ngữ

Lĩnh vực này liên quan đến khả năng của trẻ trong việc hiểu và sử dụng ngôn ngữ. Chúng tôi muốn nói đến từ vựng, câu hỏi, phát âm, cách tiếp nối câu chuyện,... Một số hoạt động ví dụ:

     🌱 Trẻ sơ sinh

• Các em bé nhỏ bập bẹ khá nhiều. Khi con bắt đầu phát ra âm thanh là lúc con cố gắng bắt chước những gì con nhìn thấy và nghe thấy cha mẹ cũng như những người khác thực hiện - con đang học cách giao tiếp. Hãy cố gắng thường xuyên nói chuyện khi tương tác với con. Ví dụ, khi thay tã, trong lúc bế con lên và đặt bé vào cái tã mới, hãy giải thích rằng bé đã tè nên cần đổi một cái tã khô mới. Việc nói chuyện với bé trong suốt quá trình vừa thể hiện sự tôn trọng với trẻ, vừa giúp con phát triển ngôn ngữ. Hãy nhớ rằng bé luôn luôn lắng nghe và quan sát - trẻ nhìn vào chuyển động của miệng và cố gắng lặp lại hành động đó.

• Trả lời bé khi con phát ra tiếng. Hãy nhớ rằng tất cả những tiếng bi bô trẻ con nhỏ bé dễ thương là con đang cố gắng giao tiếp với bạn. Hãy tôn trọng sự thông minh của con bằng cách tránh ngôn ngữ trẻ con, thay vào đó, hãy đáp lại và nói với các câu hoàn chỉnh. Phản ứng của bạn với tiếng bi bô của bé sẽ kích thích phản ứng của trẻ bằng giọng nói và trẻ sẽ tiếp tục cố gắng nói chuyện.

     🌿 Trẻ chập chững

• Đọc sách cho bé nghe, nói với con bằng các câu hoàn chỉnh, và hát các bài hát thiếu nhi/ đồng dao - đây đều là những việc đơn giản bạn có thể làm hàng ngày để hỗ trợ cho sự phát triển và hiểu biết ngôn ngữ cũng như âm thanh ở trẻ. Khi đọc sách cùng nhau, tránh đánh đố con về những gì con biết, thay vào đó, bạn có thể nói câu khẳng định về những gì quan sát thấy. Ví dụ nhé, thay vì hỏi con “Con chim này có màu gì?”, bạn có thể nói “Mẹ nhìn thấy một con chim màu xanh dương đang đậu trên cây.”

• Sử dụng ngôn ngữ phong phú khi nói chuyện với con. Đừng “đơn giản hóa/ hạ thấp” ngôn ngữ của bạn khi nói chuyện với con, nhưng nếu bạn sử dụng một từ mới, hãy giải thích ý nghĩa của từ đó hoặc đưa ra một từ đồng nghĩa mà con đã biết.

• Hát các bài hát thiếu nhi/ đồng dao giúp bé bắt đầu nghe được nhịp điệu và vần điệu trong ngôn ngữ. Đây là những bước đệm tuyệt vời cho chặng đường học đọc và viết của con.

• Hát những bài hát mẫu giáo giúp con bạn bắt đầu nghe được nhịp điệu và vần điệu trong ngôn ngữ. Tất cả những bước đệm tuyệt vời cho con đường học đọc và học viết.

• Chơi trò “Tôi nhắm” (I-spy). Nếu bạn có một đứa trẻ bắt đầu hứng thú với các chữ cái in, trò I spy là một khởi đầu tuyệt vời. Bạn chọn một đồ vật ví dụ một con heo đồ chơi và nói “Với đôi mắt nhỏ này. mẹ đang nhắm vào một đồ vật có âm ‘h-h-h’”. Bé sẽ nhìn vào con heo và nói “heo!”. Cùng nhau, bạn có thể gọi tên những vật khác có bắt đầu bằng âm giống nhau, dĩ nhiên bạn phải hướng dẫn từ đầu. Hãy dạy con nghe các âm bắt đầu của từ, rồi tới âm cuối từ, cuối cùng là âm giữa từ. Đây là bước đi đầu tiên tuyệt vời trước khi nhảy sang chữ cái và âm.

🌻 Phát triển thể chất

Phát triển Kỹ năng Vận động Thô là một trong hai phương diện của phát triển thể chất, liên quan đến việc sử dụng các cơ lớn và toàn bộ cơ thể để khám phá môi trường xung quanh. Đi bộ, chạy, nhảy, đá, leo trèo,... đều là những ví dụ của các chuyển động cơ lớn này. Một số hoạt động ví dụ:

     🌱 Trẻ sơ sinh

• Chuẩn bị một cái baby gym cho bé. Treo các bộ chuyển động kích thích thị giác hoặc đồ chơi có độ tương phản cao phía trên con, và nhìn cách chon cố gắng để chạm tới. Hãy cho bé con một không gian an toàn và không bị hạn chế để di chuyển - một tấm thảm mềm là hoàn hảo luôn. Tránh ghế hoặc xích đu vì chuyển động sẽ bị hạn chế. Nếu bé đang thức, tránh việc quấn trẻ để trẻ có thể tự do cử động chân tay và tìm hiểu về cơ thể cũng như môi trường xung quanh.

• Hãy nhớ dành cho con bạn thời gian nằm sấp hàng ngày, và nếu bạn có con nhỏ không thích thói quen này, thì đặt con bạn trên ngực là một sự thay thế tuyệt vời. Nó giúp bạn tiếp tục tương tác với con của mình dễ dàng hơn trong khi chúng phát triển các cơ cần thiết đó.

     🌿 Trẻ chập chững

• Hát những bài hát có chuyển động hoặc điệu nhảy, đây là thời điểm tuyệt vời để tiếp xúc với khía cạnh ngớ ngẩn của chính mình!

• Đưa con đến công viên hoặc sân chơi để con bạn có cơ hội đi bộ, chạy, nhảy hoặc chơi xích đu. Tạo chướng ngại vật ở nhà với những thứ có sẵn - ghế đôn, gối tựa sofa, v.v. Ngoài ra, bạn có thể chuẩn bị Thang tam giác vận động Pikler Triangle để trẻ tiếp tục phát triển thể chất và khám phá ngay tại nhà (đặc biệt là trong những ngày bất ổn với giãn cách xã hội dạo này, cũng như những ngày mưa bão). Chúng tôi cực kỳ yêu thích Thang Pikler, rất hữu ích cho chúng tôi khi sống trong một căn hộ nhỏ ở Sài Gòn, Việt Nam. Trên thực tế, chúng tôi thậm chí còn sử dụng nó như một dụng cụ tập thể dục (baby gym) cho em bé thứ hai của chúng tôi - Thang Pikler rất linh hoạt và phù hợp với trẻ em từ 0 đến 5. Chúng tôi có một bài viết về cách sử dụng Pikler Triangle cho các độ tuổi / giai đoạn phát triển khác nhau; đọc thêm TẠI ĐÂY. 

Phát triển Kỹ năng Vận động Tinh là phần thứ hai của phát triển thể chất; đó là khả năng trẻ sử dụng các cơ nhỏ như bàn tay và ngón tay để tương tác trong môi trường của chúng. Một số hoạt động ví dụ:

     🌱 Trẻ sơ sinh

• Bạn có thể đưa một số đồ chơi mà con bạn có thể dễ dàng cầm nắm như đồ chơi Manhattan Skwish hoặc buộc một số khăn quàng cổ cũ cho phòng tập thể dục của bé hoặc hình tam giác Pikler. Khoảng 6 đến 7 tháng, em bé của bạn sẽ phát triển khả năng cầm cào trong khi khoảng 9 tháng sau, em bé của bạn sẽ bắt đầu phát triển khả năng cầm nắm. Một nơi hoàn hảo khác để bé phát triển các cơ này là ở bàn ăn khi bé cố gắng gắp thức ăn và phối hợp tay, mắt và miệng!

• Trong khi đọc sách cùng bé, bạn có thể để bé tương tác với các trang sách.

     🌿 Trẻ chập chững

• Khi trẻ lớn lên và phát triển khả năng vận động cũng như kiểm soát chính xác hơn, bạn có thể cho con tham gia vào nhiều hoạt động hàng ngày hơn. Hãy cho con cơ hội được thực hành và trau dồi các kỹ năng của mình. Ví dụ: con bạn có thể giúp lau lá cây trồng, chuyển đồ vật kích thước lớn (chẳng hạn như quả óc chó) bằng kẹp, thưởng thức mỹ thuật và thủ công bằng cách vẽ tranh bằng ngón tay hoặc cố gắng cầm một chiếc bàn chải có cán dày, v.v. (Đọc thêm để biết các hoạt động phù hợp cho từng đó tuổi). Một gợi ý khác là bạn nên rủ trẻ vào bếp. Bạn chỉ cần chuẩn bị một cái Tháp học tập hoặc Ghế đôn để bé có thể đứng ngang quầy bếp một cách an toàn và có cơ hội thực hành rửa, xúc, trộn, v.v. (Đọc thêm về những gì cần chuẩn bị & những hoạt động bé có thể làm trong bếp).

Việc nuôi dạy con cái có thể là những khoảnh khắc đẹp đẽ và hạnh phúc nhất bên cạnh một số thử thách và khó khăn nhất. Chúng ta càng hiểu rõ về cách con cái chúng ta đang thay đổi và lớn lên cũng như những gì chúng phải trải qua ở các độ tuổi khác nhau, chúng ta càng có thể nhận ra nhiều niềm vui hơn khi trở thành cha mẹ và mối quan hệ của chúng ta với con mình sẽ càng bền chặt hơn.

Chúng tôi tại Góc Montessori hy vọng bài viết này hữu ích trong việc hiểu rõ hơn về con bạn khi chúng lớn lên và thay đổi, đồng thời cung cấp cho bạn một số hiểu biết hoặc ý tưởng về cách đáp ứng nhu cầu của con bạn khi chúng trải qua những thay đổi tuyệt vời của tuổi thơ.

Được viết bởi,

Góc Montessori

>> Sản phẩm được nhắc đến trong bài: Kệ và Kệ sách Montessori, Tháp học tập & Thang tam giác vận động Pikler Triangle